Gizakiok helduarora iritsi arte ez gara ugaltzeko gai, umeen gorputza ez baitago prestatuta.
Nerabezaroan gorputzean aldaketak gertatzen dira, hormonen eraginez (estrogenoak nesken kasuan eta testosterona mutilen kasuan)
UGALKETA SISTEMA
- Zer lortzen da ugalketa sistematren bidez?
Organismo berria
Ugal aparatua
- Zer sortzen du ugal aparatua ?
Espermatozoidea arretan eta obulua emeetan.
ESPERMATOZOIDEA+OBULUA=ORGANISMO BERRIA
ESPERMATOZOIDEA
Gizonezkoen hazian barrabilek sortutako espermatozoideak egoten dira. Espermatozoideak ugalketarako bereziki moldatutako zelulak dira, isats edo flagelo batekin, haren bidez emakumearen barruko sexu organoetan aurrera egin eta obuluraino iristeko.
OBULUA
Obuluak emakumeen obulutegian sortzen dira, eta, bat heltzen denean, Falopioren tronpara jaisten da. Hauek ugalketarako bereziki moldatutako zelulak dira. Espermatozoide bat iristen bada Falopioren tronpetatik gora eta obulua ernaldu, bizidun berri bat sor daiteke.
Ernaldutako obulua zatikatu egiten da. Ehunak eta organoak osatzen ditu. Gizakiaren kasuan bederatzi hilabeteko haurdunaldia osatzen da umea.
LABURPENA
Ugalketa bizitzaren funtzio bat da. Funtzio horren bidez, organismo biziak beren itxurako beste organismo batzuk sortzeko gai dira; horrela lortzen dute espezieak bizirik irautea.
Hainbat bizidun zein zelulabakar zein zelulanitz izan daitezke.
Arrainak arrautzen bidez ugaltzen dira. Perretxikoek, aldiz, esporen bidez egiten dute. Bizidunek hainbat modu dituzte ugaltzeko.
Hainbat bizidun zelulabakar erdibitze edo zatiketa bidez ugaltzen dira.
BIZIDUN ZELULABAKARREN UGALKETA
Ugalketaren bidez, hasierako zelulatik zelula berriak sortzen dira, hau da, bizidun berria.
Bizidun zelulabakarren ugalketa bi motatakoa izan daiteke: sexuala eta asexuala.
Ugalketa sexuala zelulabakarretan gainerako bizidunen antzekoa izaten da.
Bizidun
zelulabakarren ere zelula bereziak , hau da, ugalketa.-zelulak osatzen
dituzte: ugalketa-zelula emea eta ugalketa-zelula arra. Aipatutakoak elkartzen direnean obulo ernaldua sortzen da eta horren garapenik bizidun berria.
Ugalketa asexualean, mitosia edo zelularen zatiketaren oinarrizko zelula bi zati
edo
gehiagotan banatzen da, baita barneko nukleoa ere, eta hasierako
zelularen bikoitzak edo anizkoitzak egiten dira: klonak. Zelula horiek
ez dute nukleo barruko informazioa konbinatzen, eta zelula berriak
hasierako zelula amaren berdin-berdina izan ohi dira.
Ugalketa
asexualean, zelula berrien kopurua eta neurriaren arabera, honako lau
era aipa genitzake: erdibiketa, zatiketa, gemazioa eta esporulazioa.
KOKAPENA
Nilo ibaia Afrikako eta munduko ibairik luzeena da, 6.650km2 ditu.
Afrikako ipar-ekialdean kokatua dago eta bi adar ditu eta honako hauek dira:
Nilo Zuria eta Nilo Urdina.
Nilo Zuria Victoria aintziran jaiotzen da(Tanzania, Kenia, Uganda).
Nilo Urdina, ordea, Tana aintziran(Etiopia).
Nilo Egipton itsasoratzen da, Mediterraneoan, delta sortuz.
Bi adarrak kontuan harturik Uganda, Ruanda, Etiopia, Tanzania, Hego Sudan,
Sudan eta Egipto zeharkatzen ditu.
Niloren arroak ere hartzen ditu Kenia, Kongoko Errepublika Demokratikoa
eta Eritreako lurrak.
Hegoaldetik Iparraldera doan munduko ibai handi bakarra da.
HISTORIA
Antzinako Egiptoko gizartearen ardatz nagusia Nilo Ibaia zen.
Egiptoko kulturan Harri Arotik aurrera Nilo Ibaia funtsezkoa izan zen.
Klima aldaketaren eraginez, K.a. 8.000 urte inguruan Saharako Basamortua
sortu zelarik eskualdeko biztanleek migratu behar izan zuten eta Niloren
bazterrean kokatu ziren. Han nekazal ekonomia sedentarioa eta gizarte
zentralizatua garatu zen.
EKONOMIA
Urtero, udan (Etiopiar mendiguneko eurite garaian) Nilo ibaiak gainezka egiten zuen eta bazterretako zelaiak emankortzen zituen ekarritako sedimentuei
esker. Asuango presa eraiki
zenetik uholde zikloa amaitu zen eta orain uraren maila urte osoan zehar
egonkorra da.
Nilo Ibaiak garraioan garrantzi handia du : iparraldeko haizeak baliatuz belaontziak
ibaian gora joan daitezke eta urak ekartzen ditu ibaian behera. Baino,
ur-jauziak direla eta, tarte batzuk ez dira nabigagarriak. Sudango Sudd padura ere nabigaziorako oztopo itzela da eta kanalizatzeko saiakerak izan dira (Jonglei ubidea).
Niloren ertzean daude Khartum (Sudango hiriburua),Asuan,Luxor (antzinako Tebas) eta Giza-Kairo konurbazioa. Lehenbiziko ur-jauzia, behetik gora joanez, Asuanen dago, Asuango urtegiaren iparraldean. Ibaiaren zati hau ohiko ibilbide turistikoa da, gurtzeruz edo felukaz (egurrezko belaontzi tradizionalak) egiten dena. Gurtzeru batzuek Luxor eta Asuanen arteko ibilbidea egiten dute, Edfun eta Kom Ombon geldialdiak eginez.
1970an Asuango presaren eraikuntza amaitu zen. Onurak ekarri zituen (lehorte eta uholdeetatik babestea, nekazal produkzioa eta enplegua handitzea, argindarra ekoiztea eta nabigazioa hobetzea) baino ingurumenaren eta gizartearen gaineko eragin handia izan du.
BIZIMODUA
Bizi baldintzak izugarri gogorrak dira, baina zenbait animalia ondo egokitu dira Saharako bizimodura eta gai dira bero izugarria jasatzeko eta ur eskasia izateko.
Egunez, animalia asko había zuloetan egoten dira, eta gauez, aldiz, janari bila irteten dira.
Saharan persona batzuk ere bizi dira. Batzuek basamortuko oasien inguruan herrixkak eratu dituzte. Beste batzuk, ordea, lurraldean barrena ibiltzen dira beren produktuak herrietako azoketan saltzeko. Aipatutakoak nomadak dira.
Salgaiak garraiatzeko gameluak erabili izan dituzte ehunka urtetan; izan ere, animalia hori oso ondo egokitu da basamortuko bizimodura. Gainera, esnetarako eta haragitarako ere balio du. Gaur egun, ibilgilu motordunek erabiltzen dira basamortua zeharkatzeko.
Saharan etxeak buztinez egiten dira.
BITXIKERIAK
Lurpeko ura azaleratu egiten da basamortuko hainbat lekutan; horrelaxe sortzen da oasia. Oasietako lurra emankorra da, eta olibondoak, datil palmondoak landatu daitezke. Oasien inguruan hiriak hedatzen dira, eta basamortuan ibiltari dabiltzanentzat geldigune egokiak dira.
CENTRAL PAK
Central park da parke bat. Aurkitu ahal dugu NEW YORKEN. Lauki zuzen forma du eta 4.000x800mdu. Central park barruan ZOO bat aurkitu ahal dugu. Central park Monako baino ia ia 8 aldiz handiagoa da. Urtean 25.000.000 pertzona joaten dira parkea bisitatzera. Pelikula asko egin dira parke oretan. Mendebaldetik central park calea dago. Parkearen antolakuntzak central park concervanci empresak daramatza. Munduko parkerik famatuena da. Central park izan zen disenatua Frederik Law Olmested eta Calvert Vauxengatik. Noizbait parkea bisitat beharko zenukete.
